Ἐξωβιβλικὸ ἀντίφωνο - Στιχηρὰ Β΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

Ἀρχικὰ στὴν Ἐκκλησία ἐφαρμοζόταν ἡ καθ’ ὑπακοὴν ψαλμῳδία, κατὰ τὴν ὁποία ὁ ψάλτης ἀπάγγελλε τοὺς στίχους τοῦ ψαλμοῦ ἐμμελῶς. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ ἀπαγγελία ἦταν κάτι παρόμοιο μὲ τὸ ρετσιτατίβο, τὸ ὁποῖο βρίσκουμε στὴν ὄπερα. Μετὰ ἀπὸ κάθε στίχο τοῦ ψαλμοῦ ἀκολουθοῦσαν σὰν εἶδος ἐπῳδοῦ (ρεφραὶν) τὰ ἀκροστίχια, τὰ ὁποῖα ἔψαλλε ὁ λαός. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ ψαλμῳδία ἔμοιαζε μὲ ἁπλῆ καὶ ἐμμελῆ ἀνάγνωση. Μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ἀναγινώσκονται σήμερα τὰ ἀναγνώσματα, ὅπως εἶναι ὁ ἑξάψαλμος κλπ[1]. Εἰσηγητὲς τοῦ ἐξωβιβλικοῦ ἀντιφώνου ὑπῆρξαν οἱ μοναχοὶ Φλαβιανός[2] καὶ Διόδωρος[3]. Στοὺς πρώτους χριστιανικοὺς χρόνους ἡ ψαλμῳδία ἦταν ἁπλῆ. Αὐτὸ κατὰ κύριο λόγο ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι οἱ χριστιανοὶ βρίσκονταν ὑπὸ διωγμό, καὶ ἔτσι δὲν εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ ἀναπτύξουν τὶς ἐκκλησιαστικὲς τέχνες, ὅπως τὴ μουσική, ζωγραφική, ἀρχιτεκτονική, ποίηση κλπ.

Πρὶν ἀπὸ κάθε στίχο τοῦ ψαλμοῦ ὑπηχοῦντο, εἴτε κάποιος στίχος ἀπὸ τὸ ψαλτήρι, ποὺ ὀνομαζόταν ὑπακοή, εἴτε τα ἀκροστίχια. Τὸ ἐξωβιβλικὸ ἀντίφωνο ἦταν ἐλεύθερης συνθέσεως, ὅπως εἶναι τὸ «ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου…», τὸ ὁποῖο συνετέθη ἀργότερα. Σταδιακὰ τὸ ἐξωβιβλικὸ ἀντίφωνο ἔγινε πιὸ μεγάλο σὲ μῆκος, σὰν μικρὸ τροπάριο, ὅπως τὸ «Κύριε τῶν Δυνάμεων…». Τοιουτοτρόπως προῆλθε τὸ τροπάριο[4], ποὺ ψάλλεται σὲ ὡρισμένο ἦχο ἢ τρόπο, μαζὶ μὲ ὡρισμένους στίχους ἀπὸ τὸ ψαλτήρι τοῦ Δαβὶδ ἢ ἀπὸ τὶς ἐννέα βιβλικὲς ᾠδές.

(συνεχίζεται)

---

[1] Βλ. Βασιλείου Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, 1948, σ. 93.

[2] Ὁ μοναχὸς Φλαβιανὸς ἀργότερα ἔγινε ἐπίσκοπος Ἀντιοχείας καὶ κοντὰ σὲ αὐτὸν ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος διετέλεσε πρεσβύτερος.

[3] Ὁ Διόδωρος ἀργότερα ἔγινε ἐπίσκοπος Ταρσοῦ. Ὑπῆρξε δάσκαλος τοῦ Θεοδώρου Μοψουεστίας καὶ τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου. Οἱ δύο αὐτοὶ μοναχοί, Φλαβιανὸς καὶ Διόδωρος, πρῶτοι διαίρεσαν τοὺς χοροὺς τῶν ψαλτῶν σὲ δύο ἡμιχόρια καὶ δίδαξαν νὰ ψάλλονται οἱ ψαλμοὶ τοῦ Δαβὶδ διαδοχικά. Βλ. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΣ, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία VI, PG 82, 1060.

[4] Ἡ λέξη τροπάριο προέρχεται ἀπὸ τὸ οὐσιαστικὸ «τρόπος», ποὺ σημαίνει ἦχος. Ἔτσι ἔχουμε στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ μουσικὴ τοὺς ὀκτὼ τρόπους, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἀργότερα προῆλθαν οἱ ὀκτὼ ἦχοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς.