Ἀπολυτίκιο Γ΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Στὰ χειρόγραφα τὸ ἀπολυτίκιο χαρακτηρίζεται καὶ σὰν «κάθισμα» ἢ «τροπάριον» (εἶναι τὸ κατ’ ἐξοχὴν τροπάριο τῆς ἡμέρας). Οἱ ὑπομνηματιστὲς τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν ὀνομάζουν τὸ ἀπολυτίκιο «τροπάριον τῆς ἀπολύσεως» ἢ «τροπάριον τῇ κατὰ τὴν ἡμέραν μνείᾳ προσῆκον» ἢ «τὸ τῆς ἑορτῆς τροπάριον».

Τὸ ἑορτολόγιο τῶν δεσποτικῶν, θεομητορικῶν ἑορτῶν, καθὼς καὶ τῶν μαρτύρων καὶ ὁσίων, ἀναπτύχθηκε μετὰ τὸν 4^ο καὶ 5^ο αἰῶνα. Τότε ἄρχισαν οἱ μελῳδοὶ νὰ συνθέτουν τὰ ἀπολυτίκια τῶν ἑορτῶν. Τὸν 9^ο αἰῶνα τὰ ἀπολυτίκια παίρνουν τὴν ὁριστική τους μορφὴ μὲ τὴν ἐπικράτηση τοῦ κανόνα.  Στὰ μεταγενέστερα χειρόγραφα πολλὰ ὀνομαστικὰ καὶ προσωπικὰ ἀπολυτίκια ἀντικαταστάθηκαν μὲ ἄλλα γενικώτερα, ποὺ χαρακτηρίζουν τὶς ὁμάδες τῶν ἁγίων, στὶς ὁποῖες ἀνήκουν (ὅπως ἀπόστολοι, ἱεράρχες, μάρτυρες, ὅσιοι κλπ.). Ἔτσι καθωρίστηκε καὶ ἡ σειρὰ τῶν τροπαρίων, δηλαδὴ νὰ προηγοῦνται πρῶτα τὰ ἀναστάσιμα καὶ δεσποτικὰ ἀπολυτίκια, νὰ ἀκολουθοῦν τὰ θεομητορικὰ (μετὰ τὴν Γ΄ ἐν Ἐφέσῳ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο) καὶ νὰ ἀκολουθοῦν τῶν ἁγίων ἀποστόλων καὶ τῶν μαρτύρων. Στοὺς τελευταίους αἰῶνες μετὰ τὰ ἀπολυτίκια ἀκολουθεῖ τὸ κοντάκιο. Τέλος στὰ μηναῖα, ποὺ χρησιμοποιοῦνται σήμερα, ὑπάρχουν 366 ἡμέρες τοῦ χρόνου, ἀλλὰ μόνο στὶς 97 μέρες ὑπάρχουν ἀπολυτίκια, ἐνῷ στὶς ἄλλες 269, εἴτε παραλείπονται εἴτε καθορίζεται τὸ ἀπολυτίκιο τῆς χορείας (ὁμάδας) τῶν ἁγίων, στὴν ὁποία ἀνήκουν.