Ἐξωβιβλικὸ ἀντίφωνο - Στιχηρὰ Γ΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Μὲ τὴ νέα ρύθμιση ἐντὸς τῆς ἐκκλησίας, ἐγκαθίστανται δύο χοροί, οἱ ὁποῖοι ψάλλουν ἀντιφωνικά. Παράλληλα τὰ ἐκκλησιαστικὰ μέλη ψάλλονται μὲ πιὸ ἐλεύθερο τρόπο, ἀφοῦ τὰ ἀκροστίχια ἢ οἱ ὑπακοὲς ἔγιναν ἐλεύθερες συνθέσεις[1]. Οἱ χοροὶ πλέον δὲν ὑποψάλλουν, ἀλλὰ ψάλλουν κανονικά. Οἱ δύο μοναχοί, Φλαβιανὸς καὶ Διόδωρος, μετέφρασαν ἀρκετὲς ἐλεύθερες συνθέσεις ἀπὸ τὴ Συριακὴ στὴν Ἑλληνική. Αὐτὲς οἱ συνθέσεις ἔγιναν ἡ βάση γιὰ την ἐξέλιξη τῶν ὕμνων στὴ μετέπειτα ἑλληνικὴ ὀρθόδοξη ὑμνογραφία. Ἡ ἀντιφωνικὴ ψαλμῳδία καὶ οἱ δύο χοροί, ποὺ ἔψαλλαν ἀντιφωνικά, σταδιακὰ ἀπετέλεσαν τὸ κέντρο τοῦ βάρους τῆς μελῳδίας. Ὁ λαὸς σταδιακὰ ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ τοὺς δύο χοροὺς τῶν ψαλτῶν. Κατὰ τὰ ἔτη 348-358 οἱ ἐπῳδὲς ἄρχισαν νὰ ἐκτελοῦνται μὲ πιὸ ἐπιμελημένη ψαλμῳδία[2].

Τὰ στιχηρὰ καὶ τὰ ἀπολυτίκια κατὰ πᾶσαν πιθανότητα εἶναι τὰ ἀρχαιότερα δείγματα τροπαρίων. Στιχηρὰ ὀνομάζονται τὰ τροπάρια, τὰ ὁποῖα ψάλλονται μετὰ ἀπὸ τοὺς τελευταίους στίχους ἑνὸς ψαλμοῦ[3]. Στὰ πρῶτα χριστιανικὰ χρόνια τὸ στιχηρὸ ἦταν τὸ ἴδιο γιὰ ὅλους τοὺς στίχους τῶν ψαλμῶν. Σταδιακὰ ὅμως συνετέθησαν καὶ ἄλλα στιχηρὰ τροπάρια, ἕνα γιὰ κάθε στίχο ἢ ἕνα στιχηρὸ γιὰ κάθε δύο στίχους. Ἔτσι ὁ δεξιὸς καὶ ὁ ἀριστερὸς χορὸς ἐπανελάμβανε τὸ ἴδιο στιχηρό. Ὅλα ὅμως τὰ στιχηρὰ ἀκολουθοῦσαν τὸ ἴδιο πρότυπο, ὅσον ἀφορὰ τὸν τόνο καὶ τὸν ρυθμό. Ἀπὸ αὐτὰ τὰ στιχηρὰ προῆλθε ἀργότερα ὁ εἱρμὸς τῶν ᾠδῶν τῶν κανόνων, καθὼς καὶ τὰ αὐτόμελα καὶ τὰ προσόμοια[4]. Πάνω ἀπὸ τὰ προσόμοια ἀναγράφεται ἡ ἀρχὴ τοῦ αὐτομέλου, σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ψάλλονται αυτά[5].

(συνεχίζεται)

---

[1] Βλ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΟΨΟΥΕΣΤΙΑΣ, Ἀπόσπασμα παρὰ Νικήτᾳ Χωνιάτῃ, Θησ. V, PG 139, 1390.

[2] Βλ. Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Μικρὸν εὐχολόγιον, τ. Β΄, σσ. 152-155.

[3] Βλ. τὰ στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ, τὰ ὁποῖα ψάλλονται μετὰ τὸ τέλος τῶν ψαλμῶν «Κύριε ἐκέκραξα...» (ψαλμ. ρμ΄) καὶ «Φωνή μου πρὸς Κύριον...» (ψαλμ. ρμα΄), πρὶν ἀπὸ τὰ ὁποῖα στιχολογοῦνται οἱ ψαλμοὶ ρκθ΄ (Ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι...) καὶ ριστ΄ (Αἰνεῖτε τὸν Κύριον πάντα τὰ ἔθνη...). Βλ. ἐπίσης τὰ στιχηρὰ τῶν αἴνων, τὰ ὁποῖα ψάλλονται μετὰ τὸ τέλος τῶν ψαλμῶν «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν...» (ψαλμ. ρμη΄) καὶ «ᾌσατε τῷ Κυρίῳ ᾆσμα καινὸν...» (ψαλμ. ρμθ΄), πρὶν ἀπὸ τὰ ὁποῖα στιχολογεῖται ὁ ψαλμὸς ρν΄ (Αἰνεῖτε τὸν Θεὸν ἐν τοῖς Ἁγίοις αὐτοῦ...).

[4] Αὐτόμελα ὀνομάζονται τὰ τροπάρια ἢ οἱ ὕμνοι, ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερη, δική τους μελῳδικὴ γραμμή. Δὲν ἀκολουθοῦν μιὰ συγκεκριμένη γενικὴ μελῳδικὴ γραμμὴ ἄλλων τροπαρίων, σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ προσόμοια, τὰ ὁποῖα ἀκολουθοῦν τὸ μέλος ἄλλων ὕμνων.

[5] Βλ. π.χ. «Τῶν οὐρανίων ταγμάτων...»