Ἐξωβιβλικὸ ἀντίφωνο - Στιχηρὰ Α΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου) 

        Ὑπάρχουν διάφοροι ὅροι, μὲ τοὺς ὁποίους ἡ Ἐκκλησία καθώρισε ἀρχικὰ τοὺς ὕμνους καὶ τὴν πράξη τῆς ὑμνῳδίας, ὅπως ᾄδω, ᾆσμα, ᾠδή, ὕμνος, ὑμνῶ, ὑμνητής, ὑμνῳδῶ, ὑμνῳδός, ὑμνῳδία, ὑμνῳδικός, ὑμνολογῶ, ὑμνολογία, ἐφύμνιον, μελῳδία, μελῳδῶ, μελῳδός κ.ἄ[1].

Το ἐξωβιβλικὸ ἀντίφωνο[2] ὑπῆρξε τὸ πρῶτο κύτταρο στὴν ἀρχέγονη ἐκκλησιαστικὴ ὑμνογραφία, ἀπὸ τὸ ὁποῖο προῆλθε κατόπιν τὸ τροπάριο, τὸ κοντάκιο καὶ ὁ κανόνας. Αὐτὸ ἦταν μιὰ ἐπῳδὸς (ρεφραίν), τὸ ὁποῖο ἀκολουθοῦσε κάθε στίχο τοῦ ψαλμοῦ, ὁ ὁποῖος ψαλλόταν. Ὁ ἱστορικὸς Σωκράτης ἀνάγει τὰ ἀντίφωνα στοὺς πρώτους χριστιανικοὺς αἰῶνες καὶ τὰ ἀνάγει μέχρι τὸν Ἰγνάτιο Ἀντιοχείας (+110 μ.Χ.), ὁ ὁποῖος εἶδε σὲ ὅραμα τοὺς ἀγγέλους, ποὺ ὑμνοῦσαν τὸν Θεὸ ἀντιφωνικά. Ἔτσι ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος δίδαξε στὴν Ἐκκλησία τῆς Ἀντιόχειας τοὺς πιστοὺς νὰ ψάλλουν ἀντιφωνικά[3]. Τὰ ἀντίφωνα ἕλκουν τὴν καταγωγή τους ἀπὸ τὴν ἰουδαϊκὴ λατρεία. Ὅταν οἰ Ἑβραῖοι διάβηκαν τὴν Ἐρυθρὰ θάλασσα, τότε συνέστησαν δύο χορούς, ὁ ἕνας μὲ προεξάρχοντα τὸν Μωυσῆ καὶ ὁ ἄλλος μὲ προεξάρχουσα τὴ Μαριάμ, καὶ ἔψαλαν ἀντιφωνικὰ τὴν εὐχαριστήριο ᾠδή: «ᾌσωμεν τῷ Κυρίῳ, ἐνδόξως γὰρ δεδόξασται»[4]. Ἀρχικὰ τὰ ἀντίφωνα ἦταν διάφοροι ψαλμοί. Ἀργότερα τὸ ψαλτήριο χωρίστηκε σὲ εἴκοσι καθίσματα μὲ στάσεις ἀπὸ 1-5 ψαλμούς. Οἱ στάσεις αὐτὲς ὠνομάστηκαν ἀντίφωνα[5].

(συνεχίζεται)

---

[1] Βλ. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ὑμνογραφία, σ. 45.

[2] Ἐξωβιβλικὸ ὀνομάζεται τὸ ἀντίφωνο, τὸ ὁποῖο δὲν προέρχεται ἀπὸ τὸ κείμενο τῆς Ἁγίας Γραφῆς.

[3] Βλ. Σωκράτους, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, VI, 8, PG 67, στ. 689-692.

[4] Ἔξ. ιε΄ 1-21. Βλ. Κορακίδη, Ὑμνογραφία, τ. Β΄, σ. 75

[5] Τὴν ὀνομασία αὐτὴ διατηροῦν μέχρι σήμερα οἱ σλαβικὲς ἐκκλησίες.