Διαίρεση τῆς ἱστορίας της ψαλτικής τέχνης σὲ ἐποχὲς

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

         Γιὰ τὴν καλύτερη κατανόηση τῶν προσώπων καὶ πραγμάτων ποὺ ἀφοροῦν στὴ Βυζαντινὴ Μουσικὴ διαιροῦμε τὴν ἱστορία της σὲ τρεῖς ἐποχές:

1) Στὴν ᾿Αρχαία, 2) τὴ Μεσαιωνικὴ καὶ 3) τὴ Νεώτερη

        1. Ἡ πρώτη ἐποχή, ἡ ᾿Αρχαία, ἀρχίζει ἀπὸ τοὺς πρώτους ᾿Αποστολικοὺς χρόνους καὶ φτάνει μέχρι τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννη τοῦ Δαμασκηνοῦ (ὁ ὁποῖος ἔζησε κατὰ τὸν Η΄ αἰώνα).

        2. Ἡ δεύτερη ἐποχή, ἡ Μεσαιωνική, ἀρχίζει ἀπὸ τὸν ἅγιο᾿Ιωάννη τὸ Δαμασκηνὸ καὶ φτάνει μέχρι τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως (1453μ.Χ.).

        3. Ἡ τρίτη ἐποχή, ἡ Νεώτερη, ἀρχίζει ἀπὸ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ φθάνει μέχρι τοὺς χρόνους μας.

        Κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς ἐποχὲς Ξποδιαιρεῖται εἰς περιόδους:

Α΄. ῾Η Ἀρχαία ἐποχὴ Ξποδιαιρεῖται σὲ δύο περιόδους:

        α) Ἡ πρώτη ἀπὸ τὰ πρῶτα ἀποστολικὰ χρόνια μέχρι καὶ τὸν μεγάλο Κωνσταντῖνο (μέχρι τὸ 323 μ.Χ.)

        β) Ἡ δεύτερη ἀπὸ τὸ 323 μ.Χ. μέχρι καὶ τὸν ἅγιο ᾿Ιωάννη τὸν Δαμασκηνό.

Β΄. Ἡ  Μεσαιωνικὴ ἐποχὴ Ξποδιαιρεῖται σὲ τρεῖς περιόδους:

        α) Πρώτη περίοδος εἶναι ὁ 8ος αἰώνας, δηλαδὴ ἡ ἀκμὴ τοῦ ᾿Ιωάννη τοῦ Δαμασκηνοῦ.

        β) Δεύτερη περίοδος εἶναι ἀπὸ τὸν ᾿Ιωάννη τὸν Δαμασκηνὸ μέχρι καὶ τὸν ᾿Ιωάννη τὸν Μαΐστορα τὸν Κουκουζέλη (12ος αἰώνα).

        γ) Τρίτη περίοδος εἶναι ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Κουκουζέλη μέχρι καὶ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως (1453μ.Χ.).

Γ΄. Ἡ  Νεώτερη ἐποχὴ Ξποδιαιρεῖται σὲ τρεῖς περιόδους:

        α) ᾿Απὸ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τὸν Πέτρου Πελοποννησίο (1777μ.Χ.).

        β) ᾿Απὸ τὸν Πέτρο Πελοποννησίο μέχρι καὶ τοὺς τρεῖς Διδασκάλους τῆς νέας μουσικῆς μεθόδου δηλαδὴ τὸν Χρύσανθο τὸν ἐκ Μαδύτου, τὸν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα καὶ τὸν Γρηγόριο Πρωτοψάλτη (1814μ.Χ.).

        γ) ᾿Απὸ τὴν ἐποχὴ τῶν τριῶν Διδασκάλων μέχρι τὰ σημερινὰ χρόνια.

(συνεχίζεται)

Συνοπτική Ιστορία της Ψαλτικής Τέχνης Γ΄.

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

Γενικὰ

        Οἱ πρῶτοι συνθέτες ἦσαν ἀνώτατοι λειτουργοὶ τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ τοῦ κράτους, δηλαδὴ ἱεράρχες καὶ αὐτοκράτορες. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα εἶναι ὅτι οἱ ἴδιοι δημιουργούσαν τὸ ποίημα καὶ τὸ συνέθεταν ὕστερα. Ἡ ἰδιότητα δηλαδὴ τοῦ ποιητῆ καὶ τοῦ μουσικοσυνθέτη ἦταν συνυφασμένη σὲ ἕνα καὶ τὸ ἴδιο πρόσωπο.

        Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ἀποτελεῖ τὴ βάση τῆς ᾿Εθνικῆς δημοτικῆς Ἑλληνικῆς καὶ Ἑλληνοκυπριακῆς μουσικῆς καὶ θεωρεῖται ὡς ἀδιάσπαστη συνέχεια τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς μουσικῆς.

        Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ χρησιμοποιεῖ δικούς της φθόγγους (Πα - Βου - Γα - Δι - Κε - Ζω - Νη). Τὰ ὀνόματα αὐτῶν ἔχουν παρθεῖ ἀπὸ τὰ πρῶτα γράμματα τοῦ Ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου Α, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ, Η, ἀφοῦ προηγουμένως συμπληρώθηκαν τὰ μὲν φωνήεντα μὲ σύμφωνα (π.χ., στὸ φωνῆεν Α ἐτέθη τὸ σύμφωνον Π, καὶ ἔγινεν ὁ φθόγγος Πα), τὰ δὲ σύμφωνα μὲ φωνήεντα ἢ διφθόγγους (π.χ., στὸ σύμφωνο Β προστέθηκε ἡ δίφθογγος ου, καὶ σχηματίσθηκε ὁ φθόγγος Βου, στὸ σύμφωνον Γ προστέθηκε τὸ φωνῆεν α, καὶ ἐσχηματίσθη ὁ φθόγγος Γα).

        Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ἔχει δικόν της γραφικὸ σύστημα, τὸ ὁποῖο ὀνομάζεται παρασημαντική.

        Τὰ σημεῖα, μὲ τὰ ὁποῖα γράφεται ἡ Βυζαντινὴ Μουσική, ὀνομάζονται χαρακτῆρες.

(συνεχίζεται)

Συνοπτική Ιστορία της Ψαλτικής Τέχνης Β΄.

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

        ᾿Αργότερα τὸν ΣΤ΄ αἰῶνα ὁ Πάπας Γρηγόριος ὁ Διάλογος συμπλήρωσε τὶς ὀνομασίες τῶν Ξπολοίπων ἤχων, καὶ καθώρισεν, ὥστε ὁ Ὑποδώριος τρόπος νὰ ὀνομάζεται Πλάγιος τοῦ Α΄ ἦχος, ὁ Ὑπολύδιος Πλάγιος τοῦ Β΄, ὁ Ὑποφρύγιος Βαρὺς καὶ ὁ Ὑπομιξολύδιος Πλάγιος τοῦ Δ΄.

        ῞Ολοι οἱ ἦχοι, γιὰ νὰ σχηματισθοῦν, βασίζονται σὲ ἴδια τετράχορδα. Τὰ τετράχορδα αὐτὰ ἔχουν ὡρισμένη διαίρεση. Ἡ διαίρεση αὐτὴ εἶναι ὅμοια ἢ συγγενὴς σὲ ὡρισμένους ἤχους.

        Συμβαίνει δηλαδὴ σὲ μερικοὺς ἤχους τὰ τετράχορδα νὰ ὁμοιάζουν ὡς πρὸς τὴν ἐσωτερικὴ διαίρεση καὶ τὴν διάταξη τῶν τόνων ἢ νὰ εἲναι συγγενῆ.

        Οἱ ἦχοι αὐτοὶ ἀποτελοῦν ὁμάδες, οἱ ὁποῖες ὀνομάζονται γ έ ν η. Γένος λοιπὸν στὴν Βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι ἕνα σύνολον ἤχων, ποὺ ἔχουν τὴν ἴδια ἢ συγγενῆ διαίρεση τετραχόρδων.

        Τὰ γένη τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς εἶναι τρία, τὸ Διατονικό, τὸ Χρωματικὸ καὶ τὸ ᾿Εναρμόνιο.

        Τὸ Δ ι α τ ο ν ι κ ὸ  γ έ ν ο ς  περιλαμβάνει τέσσερεις ἤχους, τὸν Α΄, τὸν Δ΄ καὶ τοὺς πλαγίους τους, Πλάγιο τοῦ Α΄ καὶ Πλάγιο τοῦ Δ΄.

        Τὸ Χ ρ ω μ α τ ι κ ὸ   γ έ ν ο ς  περιλαμβάνει δύο ἤχους, τὸν Β΄ καὶ τὸν Πλάγιο τοῦ Β΄.

        Τ ὸ   Ἐ ν α ρ μ ό ν ι ο ν   γ έ ν ο ς  περιλαμβάνει ἐπίσης δύο ἤχους, τὸν Γ΄ καὶ τὸν Βαρύ.

        Τὸ εἶδος τοῦ γένους ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴ διαίρεση τῶν τετραχόρδων καὶ τοῦ εἴδους τῶν τόνων, ποὺ χρησιμοποιεῖ. 

        ᾿Απὸ τὰ τρία γένη τὸ πρῶτο, δηλαδὴ τὸ διατονικό, εἶναι τὸ φ υ σ ι κ ὸ  γ έ ν ο ς, μεταχειρίζεται δηλαδὴ φυσικοὺς τόνους. Τὰ ἄλλα δύο εἶναι παράγωγα, παράγονται δηλαδὴ ἀπὸ τὸ διατονικὸ μὲ τὴν ἐπίδραση ὡρισμένων σημείων ἀλλοιώσεως, ποὺ ἀλλοιώνουν τὸ μέγεθος τῶν τόνων.

(συνεχίζεται)

Συνοπτική Ιστορία της Ψαλτικής Τέχνης Α΄.

Εἰσαγωγικὰ

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Ὁρισμὸς

        Βυζαντινὴ Μουσικὴ ὀνομάζεται ἡ μουσικὴ τῆς ᾿Εκκλησίας. Μὲ αὐτὴν ἐκφράζουμε τὰ θρησκευτικά μας συναισθήματα, τὴν ἀγάπη καὶ εὐγνωμοσύνη μας πρὸς τὸ Θεό, τὴν πίστη, τὴν ἐλπίδα καὶ τὶς εὐχαριστίες μας πρὸς τὸ Δημιουργό μας.

        ᾿Ωνομάστηκε Βυζαντινή, γιατὶ δημιουργήθηκε, καλλιεργήθηκε καὶ ἀναπτύχθηκε στὸ Βυζάντιο (Κωνσταντινούπολη) κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους.

        Δημιουργήθηκε ἀπὸ ἐμπνευσμένους συνθέτες, ποὺ ὠνομάζοντο μελοποιοὶ  ἢ μελῳδοὶ  ἢ  Ξμνῳδοί.

Ἡ βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ οἱ ἦχοι της

        Οἱ ἐκκλησιαστικες μελῳδίες ψάλλονται κατὰ διαφόρους τρόπους, οἱ ὁποῖοι διακρίνονται μεταξύ τους ἀπὸ ὡρισμένα στοιχεῖα (κλίμακες, διαστήματα κλπ.). Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ δημιουργοῦν ὡρισμένο ἄκουσμα. ᾿Αναλόγως τοῦ ἀκούσματος διακρίνουμε ὀκτὼ διαφορετικοὺς τρόπους. Οἱ τρόποι αὐτοὶ ὀνομάζονται ἦ χ ο ι.

        Ἦχοι λοιπὸν εἶναι οἱ διαφορετικοὶ τρόποι, κατὰ τοὺς ὁποίους ψάλλονται οἱ ἐκκλησιαστικὲς μελῳδίες.

        Οἱ ἦχοι συνολικὰ εἶναι ὀκτώ, οἱ ἑξῆς: Πρῶτος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος, Πλάγιος τοῦ Α΄, Πλάγιος τοῦ Β΄, Βαρὺς (Πλάγιος τοῦ Γ΄) καὶ Πλάγιος τοῦ Δ΄.

        Διαιροῦνται σὲ δύο κατηγορίες, σὲ Κυρίους καὶ σὲ Πλαγίους. Κ ύ ρ ι ο ι  εἶναι οἱ τέσσερεις πρῶτοι καὶ π λ ά γ ι ο ι  οἱ Ξπόλοιποι τέσσερεις. Ἡ σχέση τῶν κυρίων μὲ τοὺς πλαγίους εἶναι, ὅτι οἱ βάσεις τους ἀπέχουν κατὰ μία 5η καθαρή.

        Ἡ κατ᾿ αὐτὸ τὸν τρόπο ὀνομασία τῶν ὀκτὼ ἤχων εἶναι μεταγενέστερη, χρονολογούμενη ἀπὸ τὸν Δ΄ καὶ ΣΤ΄ αἰώνα. Προηγουμένως ἐχρησιμοποιοῦντο γιὰ τὴν ὀνομασία τους τὰ ὀνόματα τῶν τρόπων τῆς ᾿Αρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς δηλαδή: Δώριος, Λύδιος, Φρύγιος, Μιξολύδιος, Ὑποδώριος, Ὑπολύδιος, Ὑποφρύγιος, Ὑπομιξολύδιος.

        ῞Οταν κατὰ τὸν Δ΄ αἰῶνα ὁ ᾿Αμβρόσιος ὁ Μεδιολάνων εἰσήγαγε πρῶτος στὴ Δύση ψαλμοὺς καὶ ὕμνους κατὰ τὴν συνήθειαν τῆς ᾿Ανατολικῆς ᾿Εκκλησίας, καθώρισε καὶ καθιέρωσεν, ὥστε ὁ Δώριος Τρόπος νὰ ὀνομάζεται Α΄ ἦχος, ὁ Λύδιος Β΄, ὁ Φρύγιος Γ΄ καὶ ὁ Μιξολύδιος Δ΄ ἦχος.

(συνεχίζεται)

Η ιστορία του ιερέα και του αγγέλου Γ΄.

(Προσωπογραφία Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

        Και πράγματι, όπως είπε ο Άγγελος του Θεού, έτσι και έγινε.  Ο Άγγελος επανέκτησε τα φτερά του και ο ιερέας έγινε με μιας όλο χώμα.
        Ο Άγγελος ευχήθηκε στον Αρχιερέα να βρει έλεος από το Θεό, για το καλό, το οποίο έκανε και για τους δύο, και ο Αρχιερέας λέγει στον Άγγελο·
- «Πολύ θα ήθελα να ψάλλεις λίγο, για να μπορέσω να ακούσω πως ψάλλετε και δοξολογείτε το Θεό εσείς οι Άγγελοι εκεί πάνω στον ουρανό».
- «Θα το ήθελα και εγώ, αλλά αν με ακούσεις να ψάλλω θα πεθάνεις, δεν θα αντέξεις», αποκρίνεται ο Άγγελος.  «Θα σου κάνω, όμως, το χατίρι και θα ανεβώ στον τρίτο ουρανό και από εκεί θα ψάλλω».
        Έτσι και έγινε.  Ο Αρχιερέας μόλις άκουσε την ουράνια μελωδια τον Αγγελικό ύμνο, έπεσε κάτω λιπόθυμος για αρκετές ώρες.  Ύστερα σηκώθηκε πάνω και αφού γύρισε πίσω στην πόλη του έγραψε αυτή την ιστορία, η οποία φαίνεται σαν παραμύθι, που είναι όμως πραγματική και αληθινή!

Η ιστορία του ιερέα και του αγγέλου Β΄.

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

            Ο Επίσκοπος παίρνει τον ιερέα κατ’ ιδίαν και μαθαίνει απ’ αυτόν όλο το ιστορικό της επιβιώσεώς του για τριακόσια πενήντα ολόκληρα χρόνια!
- «Τότε ο Άγγελος πρέπει να είναι ακόμη εκεί», απαντά ο Επίσκοπος, «και πρέπει να βρεθείτε και οι δύο στον ίδιο τόπο, για να μπορέσετε να αλληλοσυγχωρηθείτε».
        Ο ιερέας δεν είχε καθόλου τις δυνατότητες να πάει σε εκείνο το μέρος και έτσι ο καλός Επίσκοπος προθυμοποιήθηκε και ανέλαβε να βρει ζώα και όλα τα χρειαζούμενα για να πάνε στον τόπο εκείνο, στον οποίο μετά από τριακόσια χρόνια, μόνο χαλάσματα μπορούσες να βρεις και τίποτε άλλο.
        Ρωτώντας τους χωρικούς και με βάση τις οδηγίες του ιερέα, έφτασαν στο μέρος εκείνο και πράγματι, βλέπουν εκεί τον Άγγελο να στέκεται πίσω από την Αγία Τράπεζα, όπως τον άφησε τότε ο ιερέας.
- «Ακόμη, δυστυχισμένε ιερέα, ζεις;» του λέγει ο Άγγελος.
- «Ζω, αφού εσύ με εδέσμευσες», απαντά ο ιερέας.
- «Και συ υπάρχεις εδώ, ακόμη;»
- «Υπάρχω, αφού και συ με εδέσμευσες», απαντά ο Άγγελος.
- «Έλα να συγχωρηθούμε», λέγει ο ιερέας στον Άγγελο.
«Συγχώρησέ με πρώτα εσύ και ύστερα να σε συγχωρήσω και εγώ».
- «Αν σε συγχωρήσω εγώ», του απαντά ο Άγγελος, «θα γίνεις αμέσως σκόνη και έτσι δεν θα μπορέσω να λάβω τη συγχώρηση από εσένα.  Συγχώρησέ με πρώτα εσύ και εγώ, να είσαι βέβαιος, ότι δεν θα σε αφήσω δεμένο».
(συνεχίζεται)

Η ιστορία του ιερέα και του αγγέλου Α΄.

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

        Σε ένα από τα πολλά χειρόγραφα του Αγίου Όρους αναφέρεται η εξής ιστορία· Στον ιερό ναό του Αγίου Μερκουρίου υπήρχε ένας ιερέας ο οποίος, από βραδύς, ήπιε πολύ κρασί και δυστυχώς εμέθυσε, με αποτέλεσμα να έχει σαρκική πτώση.  Εν πάση περιπτώσει, το πρωί ήτανε γιορτή και ο ιερέας λειτούργησε.

        Όταν τελείωσε τη Θεία Λειτουργία, ένας Άγγελος τον έλεγξε και λέγει σ’ αυτόν με λύπη·
- «Δυστυχισμένε ιερέα, τι ήταν αυτό, το οποίο έκανες σήμερα;»
- «Ποίος είσαι εσύ, που με ελέγχεις;» απαντά ο ιερέας.
- «Άγγελος είμαι, δεν με βλέπεις;»
- «Να μείνεις εκεί που είσαι, δεσμευμένος, σε επιτιμώ», απαντά ο ιερέας.
- «Και σύ», του λέγει ο Άγγελος, «να είσαι δεσμευμένος να μη δεις θάνατον, εκτός εάν εγώ σε συγχωρήσω».
        Το τελικό αποτέλεσμα ήταν ο μεν Άγγελος να «αποπτερωθεί» και να μείνει εκεί πίσω από την Αγία Τράπεζα, ενώ ο ιερέας να ζήσει για τριακόσια πενήντα χρόνια!  Έφυγε ο ιερέας από εκείνο το μέρος και έκανε – για λόγους οικονομικούς, επειδή δεν μπορούσε να ασκήσει κάποιο επάγγελμα – τον ιερέα.
        Μετά από τρακόσια πενήντα χρόνια ο ιερέας έτυχε να παρευρίσκεται σε μια ομιλία του Επισκόπου της Επαρχίας που έμενε, και το θέμα της ομιλίας ήταν για τον Άγιο Μερκούριο.  Λέγει ο ιερέας στον Επίσκοπο: «Εγώ τα ξέρω από πρώτο χέρι, αφού ήμουνα εκεί».
(συνεχίζεται)

H Αγία Ταϊσία E΄.

«Ο πλάσας με, ελέησον με»

Η Αγία Ταϊσία

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

       Τότε ο Αββάς Σεραπίων επέστρεψε από τον Αββά Αντώνιο και με χαρά μπήκε στο γυναικείο μοναστήρι, και άνοιξαν την πόρτα του κελιού, και ήθελε να την βγάλει έξω από το κελί.  Αλλά η Αγία Ταϊσία αφού έμαθε αυτό, τον παρακαλούσε λέγοντας· «Επίτρεψε μου, τίμιε Πάτερ, να μείνω μέχρι τον θάνατό μου στο κελί αυτό· γιατί είναι πολλές οι αμαρτίες μου και θέλω να μου τις συγχωρήσει ο Θεός».
       Λέγει δε σ’ αυτήν ο Γέροντας· «Ήδη ο Θεός σε ευσπλαγχνίσθηκε για την ταπείνωσή σου, και ελέησε και δέχθηκε τη μετάνοιά σου».  Είπε πάλι σ’ αυτόν η μακαρία· «Πίστεψέ με, τίμιε Πάτερ, από την ώρα κατά την οποία μπήκα στο κελί αυτό έκανα τις αμαρτίες μου μεγάλο φορτίο και τις έστησα μπροστά μου.  Και όπως δεν σταμάτησα να αναπνέω, έτσι καθόλου δεν ξέχασα τις αμαρτίες μου, ούτε για μια ώρα, μέχρι αυτή τη στιγμή».  Και λέγει σ’ αυτήν ο Γέροντας· «Όχι για τη μετάνοιά σου, αλλά για το λογισμικό σου αυτό, το οποίο έχεις, γιατί έδωσες όλο σου τον εαυτό στο Χριστό, σε συγχώρησε».
       Και έτσι την έβγαλε έξω από το κελί και μετά τη μεγάλη της αυτή μετάνοια ήταν με τις μοναχές μόνο δεκαπέντε μέρες.  Αφού δε συμπληρώθηκαν οι δεκαπέντε μέρες, εκοιμήθη η μακαρία Ταϊσία και έλαβε με δόξα και τιμή πολλή την επουράνιο Βασιλεία.  Η μνήμη της εορτάζεται στις 8 Οκτωβρίου.

H Αγία Ταϊσία Δ΄.

«Ο πλάσας με, ελέησον με»

Η Αγία Ταϊσία

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

Έκαμε λοιπόν έτσι η μακαρία Ταϊσία σ’ εκείνο το κελί τρία χρόνια.  Βλέποντας δε ο Αββάς Σεραπίων τη μετάνοιά της, τη λυπήθηκε και πήγε στο Μέγα Αντώνιο για να μάθει απ’ αυτόν εάν συγχώρησε ο Θεός τις αμαρτίες της.  Αφού λοιπόν πήγε σ’ αυτόν του διηγήθηκε όλα τα γεγονότα γύρω από την Ταϊσία.  Αμέσως τότε ο Άγιος Αντώνιος κάλεσε τους μαθητές του και τους λέγει· «Κλειστείτε ο καθένας στο κελί του όλη τη νύκτα και προσευχηθείτε στο Θεό για να γνωρίσουμε τι θα αποκαλύψει σε μας ο Θεός για το ζήτημα αυτό, για το οποίο ήλθε σε μας ο Αββάς Σεραπίων».  Έκαναν λοιπόν ο καθένας από αυτούς όπως διετάχθησαν.  Αφού πέρασε πολλή ώρα, προσέχει ο Αββάς Παύλος, ο μεγαλύτερος από τους μαθητές του Αγίου Αντωνίου, και βλέπει στον ουρανό κρεβάτι στρωμένο, σε μεγάλη τιμή και δόξα, και τρεις παρθένες οι οποίες κρατούσαν λαμπάδες μπροστά από το κρεβάτι και οι οποίες το εφύλασσαν και ήταν τοποθετημένο ένα στεφάνι αμάραντο πάνω στο κρεβάτι.  Είπε τότε ο Αββάς Παύλος από μέσα του· «Δεν θα είναι κανενός άλλου η δόξα αυτή και το στεφάνι, παρά μόνο του Πατέρα μου Αντώνιου».  Τότε ακούστηκε φωνή η οποία έλεγε σ’ αυτόν· «Δεν είναι, Παύλε, του πατέρα σου Αντώνιου, αλλά της Ταϊσίας, η οποία ήταν κάποτε πόρνη».  Αφού έγινε πρωί, διηγήθηκε την οπτασία στους Πατέρες και πληροφορήθηκαν όλοι, ότι δέχθηκε ο Θεός την μετάνοια της μακαρίας Ταϊσίας.
(συνεχίζεται)

H Αγία Ταϊσία Γ΄.

«Ο πλάσας με, ελέησον με»

Η Αγία Ταϊσία

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

Αφού έκαμε αυτά η Αγία πήγε στο Γέροντα, ο οποίος την παρέλαβε και την εισήγαγε σε γυναικείο μοναστήρι και την έκλεισε σε ένα κελί, εσφράγισε δε και την πόρτα, και άφησε μόνο μια μικρή θυρίδα, δια της οποίας θα έπαιρνε η Ταϊσία την τροφή της.
        Έδωσε οδηγίες ο Γέροντας στην Ηγουμένη του Μοναστηριού να δίνει σ’ αυτή κάθε δύο μέρες δύο ουγγιές ξερό ψωμί και λίγο νερό.  Είπε δε στο Γέροντα η μακάρια Ταϊσία μέσα από την θυρίδα· «Προσευχήσου, τίμιε Πάτερ μου, στο Θεό να συγχωρήσει τις πολλές μου αμαρτίες, τις οποίες έπραξα η άθλια».  Λέγει δε ο Γέροντας σ’  αυτήν· «Δεν είσαι άξια ούτε να προσεύχεσαι εσύ στον Θεό, ούτε και να ονομάζεις το πολυύμνητο Όνομά Του με τα χείλη σου, ή να απλώνεις τα χέρια σου σ’ αυτόν, γιατί τα χείλη σου είναι ακάθαρτα και τα χέρια σου μολυσμένα από τις ασωτίες, αλλά αυτό μόνο να κάνεις· έχε το μυαλό σου και την σκέψη σου στραμμένη προς την ανατολή και προς το Θεό, και να μη λέγεις τίποτε άλλο, παρά μόνο αυτά τα λόγια: «Κύριε και Θεέ μου, συ ο οποίος με έπλασες, ελέησόν με κατά το μέγα σου έλεος».
(συνεχίζεται)

H Αγία Ταϊσία Β΄.

«Ο πλάσας με, ελέησον με»

Η Αγία Ταϊσία

(Φωτογραφία: Αλεξία Φιλίππου)

        Αφού άκουσε ο Γέροντας τα λόγια αυτά λέγει σ’ αυτήν· «Γνωρίζεις ότι υπάρχει Θεός, και κρίση και ανταπόδοση και βασιλεία και κόλαση;»  Λέγει εκείνη· «Ναι, το ξέρω».  Ύστερα λέγει σ’ αυτήν ο Γέροντας· «Εφ’ όσον λοιπόν γνωρίζεις ότι υπάρχουν όλ’ αυτά, γιατί καταστρέφεις τους ανθρώπους;»  Κατόπιν ο Γέροντας της έδειξε το μοναδικό (μοναχικό) σχήμα, που φορούσε κάτω από τα στρατιωτικά ρούχα και της απεκάλυψε την πραγματική αιτία για την οποία ήλθε σ’ αυτήν.  Τότε αυτή έπεσε στα πόδια του Γέροντα και έλεγε με δάκρυα στα μάτια· «Γνωρίζεις, Άγιε Πατέρα μου, εάν υπάρχει μετάνοια για τους αμαρτωλούς;  Δέχεται και εμένα ο Θεός, εάν μετανοήσω;»  Λέγει ο Γέροντας· «Ο Θεός είναι εύσπλαχνος και μακρόθυμος και δέχεται όλους όσους μετανοήσουν και γίνεται πολλή χαρά  ̎εν ουράν ω επι ενί αμαρτωλώ μετανοούντι  ̎(Λουκ. ιε΄7).  Τότε λέγει αυτή στον Άγιο· «Περίμενέ με, Πάτερ, μόνον τρείς ώρες και ύστερα κάνε με μένα ότι θέλεις για τα κακά, τα οποία έκανα· γιατί γνωρίζω ότι στάληκες από τον Θεό σ’ εμένα».  Ο Όσιος τότε της υπέδειξε που θα τον βρει και έφυγε.  Η Αγία τότε πήρε όλα όσα και αν είχε αποκτήσει από την πορνεία και τα έκαψε στη μέση της πόλης και έλεγε· «Ελάτε όλοι όσοι επορνεύσατε μαζί μου, και δέστε πως έκαψα όλα εκείνα τα οποία απέκτησα από την πορνεία».  Όσα έκαψε η Αγία κόστιζαν εξακόσιες λίτρες χρυσού, εκτός τα ρούχα και οι στολές.
(συνεχίζεται)

H Αγία Ταϊσία Α΄.

«Ο πλάσας με, ελέησον με»

Η Αγία Ταϊσία

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Η Αγία Ταϊσία

        Η μακαρία Ταϊσία ήταν όμορφη, πρόσχαρη και πολύ ωραία, όταν δε ήταν δεκαεφτά περίπου χρόνων, η μητέρα της, η οποία από μικρή την ωθούσε στο κακό, την οδήγησε σε πορνείο.
        Επειδή δε ήταν ωραία, εξαπλώθηκε παντού η φήμη της ωραιότητας του προσώπου της και σαν φλόγα κατέκαιε η μανία της αγάπης της τις καρδιές όλων όσων την έβλεπαν.  Πολλοί λοιπόν πωλούσαν όλα τα υπάρχοντά τους για να μπορέσουν να απολαύσουν την ωραιότητά της· και έτσι επειδή πωλούσαν όσα είχαν, έχασαν και τα ρούχα τους, για να εκπληρώσουν την επιθυμία τους.
        Όταν άκουσε ο Αββάς Σεραπίων γι’ αυτήν, προσευχήθηκε, φόρεσε ρούχα κοσμικά, πήρε δε μαζί του και ένα νόμισμα και πήγε σ’ αυτήν δήθεν ως στρατιώτης.  Αφού την βρήκε, της έδωσε το νόμισμα και εκείνη αφού τον πήρε χαρούμενη λέγει σ’  αυτόν· «Ας μπούμε στο υπνοδωμάτιό μου».  Και ο Αββάς Σεραπιών της λέγει· «Ας μπούμε».  Όταν μπήκε ο Όσιος βλέπει ένα ψηλό κρεβάτι στρωμένο, στο οποίο εκάθησε η κοπέλα και προσκαλούσε τον γέροντα να ανέβει σ’ αυτό.  Τότε ο Γέροντας της λέγει· «Δεν υπάρχει άλλο δωμάτιο πιο μέσα απ’ αυτό;» Του λέγει η κοπέλα· «Υπάρχει».  Τότε λέγει σ’ αυτήν ο Γέροντας· «Ας πάμε να καθίσουμε λίγο εκεί».  Λέγει η Ταϊσία· «Εφ όσον δεν μας βλέπει κανένας άνθρωπος εδώ, είναι καλύτερα να μιλήσουμε και να εκπληρώσουμε εδώ την επιθυμία μας, διότι όπου και αν πάμε μας βλέπει ο Θεός».

(συνεχίζεται)

ΙΑΤΡΕΙΟΝ ΚΑΙ ΧΩΝΕΥΤΗΡΙΟΝ Β΄.

Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

        Αν δεις καμιά φορά νηστευτή τον άλλοτε μέθυσο, αν δεις θεολόγο τον άλλοτε βλάσφημο, αν δεις εκείνον  που μόλυνε το στόμα του με αισχρά λόγια και άσματα, να εξαγνίζει τώρα την ψυχή του με θείους ύμνους, θαύμασε του Θεού την μακροθυμία, επαίνεσε την μετάνοια και , παρατήρα την μεταβολή που γίνεται εις τας ψυχάς των μετανοούντων, επαναλάμβανε τα λόγια του προφήτου:  «Αυτή η μεταβολή είναι έργον της δεξιάς του Ύψιστου».

        Όλων των κακών αιτία είναι τα αμαρτήματα.  Εξ αιτίας των αμαρτημάτων έρχονται εις ημάς λύπες.  Αυτά φέρνουν ταραχές, αυτά προκαλούν πολέμους, αυτά γίνονται πηγή ασθενειών, απ’ αυτά δημιουργούνται όλα τα βάσανά μας.  Όπως οι καλοί γιατροί όταν εξετάζουν ένα άρρωστο, δεν προσέχουν μόνο εις τας εξωτερικάς εκδηλώσεις της αρρώστιας, αλλά προσπαθούν κάτω από τας εκδηλώσεις να διαγνώσουν την βαθύτερη αιτία, έτσι έκαμνε και ο Σωτήρ.  Διότι και ο Κύριος δίδασκε ότι βαθύτερα αίτια όλων των ανθρωπίνων δυστυχιών είναι η αμαρτία.  Και γι’  αυτό, όταν του πήραν τον παραλυτικό δια να τον θεραπεύσει, τι του είπε:  Και του το είπε αυτό, διότι ως γιατρός της ψυχής, αντελήφθη ότι ο άρρωστος εκείνος πρώτα είχε παραλύσει ψυχικώς και ύστερα έπαθε και την σωματική παράλυση.  Με άλλα λόγια, δια τον άνθρωπο αυτόν, αιτία της ασθένειας ήταν η προηγηθείσα αμαρτία.  Αλλά και γενικώς τέτοια είναι πάντοτε η αμαρτία.  Μας προξενεί λύπη, μας ζημιώνει, γίνεται αιτία συμφοράς.

ΙΑΤΡΕΙΟΝ ΚΑΙ ΧΩΝΕΥΤΗΡΙΟΝ Α΄.

Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

        Ιατρείο είναι η μετάνοια.  Ιατρείο που θεραπεύει από την αμαρτία.  Είναι δώρο ουράνιο, δύναμης θαυμαστή.  Ούτε τον ανήθικο αποπέμπει ούτε τον μέθυσο αποστρέφεται ούτε τον ειδωλολάτρη σιχαίνεται ούτε τον υβριστή απομακρύνει ούτε τον βλάσφημο εκδιώκει ούτε τον υπερήφανο.  Όλους τους δέχεται και τους μεταβάλλει.  Είναι χωνευτήρι η μετάνοια, μέσα εις το οποίον καίγεται η αμαρτία…

        Εάν ο Θεός τιμωρούσε τους ανθρώπους ευθύς μόλις αμαρτάνουν, και δεν τους έδιδε καιρόν μετανοίας, ο κόσμος όλος θα καταστρέφετο και θα εχάνετο  τελείως.  Αν ήταν ταχύς ο Θεός εις τον να τιμωρεί δεν θα κέρδιζε τον Παύλο η Εκκλησία, ένα τόσο μεγάλο και σπουδαίο άνθρωπο.  Αλλά ο Θεός συγχωρούσε τον Παύλο, όταν βλασφημούσε, δια να μας τον δείξει κατόπιν μετανοούντα.  Η μακροθυμία του Θεού έκαμε τον λύκο ποιμένα, τον τελώνη ευαγγελιστή.  Η μακροθυμία του Θεού ελέησε και όλους εμάς, αυτή μας μετέβαλε και μας έκαμε καλύτερους.

(συνεχίζεται)

Η ΣΠΙΘΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ Β΄.

Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Μήπως νομίζεις ότι μόνη η μετάνοιά σου μπορεί να σβήσει τόσα κακά;  Εάν δεν είχες τίποτε άλλο, παρά μόνον την μετάνοιά σου, θα είχες λόγο να φοβάσαι.  Τώρα όμως έχε θάρρος.  Διότι εις την δική σου μετάνοια έρχεται να προστεθεί του Θεού η φιλανθρωπία.  Θάρρος, λοιπόν.  Διότι μέτρο εις την ευσπλαχνία του Θεού δεν υπάρχει.  Η αγαθότητά του δεν είναι δυνατό να παρασταθεί με λόγια.  Η δική σου κακία έχει μέτρο και όριο, η ευσπλαχνία όμως του Θεού όριο δεν έχει.  Η κακία σου, όσον μεγάλη και αν είναι, πάντως είναι ανθρώπινη κακία, η φιλανθρωπία όμως του Θεού είναι απερίγραπτος και ξεπερνά την δική σου κακία.  Σκέψου μια σπίθα, που πέφτει μέσα στο πέλαγος.  Μήπως μπορεί να σταθεί και να φανεί πουθενά;  Ε, λοιπόν!  Ό,τι είναι η σπίθα μέσα στο πέλαγος, αυτό είναι η αμαρτία μέσα εις την φιλανθρωπία του Θεού.  Ή, μάλλον, ούτε τόσο, αλλά πολύ λιγότερο.  Διότι το πέλαγος, όσο μεγάλο και αν είναι, πάντως έχει τέλος και όριο.  Αυτά σας τα λέγω, όχι για να σας κάμω αμελείς, αλλά το αντίθετο, για να σας παρακινήσω εις το να γίνετε προθυμότεροι και θερμότεροι στον βίο της μετανοίας και της αρετής.

Η ΣΠΙΘΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ Α΄.

Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

        Είσαι αμαρτωλός;  Μην απελπισθείς.  Δεν θα παύσω ποτέ να σου δίδω ως φάρμακο τη συμβουλή αυτή.  Διότι γνωρίζω καλά πόσο σπουδαίο όπλο εναντίον του διαβόλου είναι το να μην απελπιζώμεθα ποτέ.  Αν έχεις λοιπόν αμαρτήματα, μην αποθαρρύνεσαι ποτέ.  Και αν αμαρτάνεις κάθε μέρα, να μετανοείς επίσης κάθε μέρα.  Εκείνο, που κάνουμε για τα παλιά σπίτια, αυτό ας εφαρμόσουμε και εις τον εαυτό μας.  Όταν εκείνα τα μέρη φθαρούν και χαλάσουν, αφαιρούμε τα σάπια και τα αντικαθιστούμε με καινούργια, και ποτέ δεν παύουμε να επαγρυπνούμε και να ενδιαφερόμεθα για την  επισκευή τους.  Αυτό λοιπόν ας κάνουμε και εις τον εαυτό μας.  Εάν, λόγου χάριν, σήμερα αισθάνεσαι ότι επάλιωσες λόγω της αμαρτίας, φρόντισε να ξεκαινουργιώσεις τον εαυτό σου με την μετάνοια.  Θα ερωτήσει όμως κανείς.  Είναι δυνατόν να σωθεί ο άνθρωπος, όταν μετανοήσει;  Του απαντώ:  Βεβαιότατα.  Ερωτά όμως πάλιν:  Όλη μου την ζωή την επέρασα εις την αμαρτία, θα σωθώ εάν μετανοήσω;  Ναι, ασφαλώς και θα σωθείς.  Και από πού είναι αυτό φανερό;  Από την φιλανθρωπία του Κυρίου.  Διότι μήπως νομίζεις ότι στηρίζω τας ελπίδας μου εις την δική σου μετάνοια; 

(συνεχίζεται)

Κανόνας Δ΄.

τοῦ Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Ὅπως ἔχουμε ἀναφέρει, οἱ ᾠδὲς τοῦ κανόνα ἀντιστοιχοῦν πρὸς τὶς ἐννέα βιβλικὲς ᾠδές. Ἡ πρώτη ᾠδὴ στὸ βιβλίο τῆς Ἐξόδου εἶναι ἕνας ἐπινίκιος ὕμνος, ποὺ ἐψάλη ἀπὸ τοὺς Ἑβραίους μετὰ τὴν ἔξοδό τους ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ διάβαση τῆς Ἐρυθρᾶς θάλασσας. Ὁ Μωυσῆς καὶ ἡ ἀδελφή του Μαριὰμ δημιούργησαν δύο χορούς, οἱ ὀποῖοι μὲ τὴ χρήση ὀργάνων ἔψαλλαν ἀντιφωνικὰ δοξολογία πρὸς τὸν Θεό, ὁ ὁποῖος τοὺς ἐλευθέρωσε ἀπὸ τὴ δουλεία τῶν Αἰγυπτίων. Ἡ δεύτερη ᾠδὴ ἀπαγγέλθηκε ἀπὸ τὸν Μωυσῆ λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν κοίμησή του, βλέποντας ἀπὸ μακριὰ τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας. Ὅπως εἴπαμε, ἔχει πένθιμο χαρακτῆρα καὶ γι’ αὐτὸ δὲν χρησιμοποιεῖται στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν περίοδο τοῦ Τριῳδίου. Ἡ τρίτη ᾠδὴ εἶναι ἡ προσευχὴ τῆς Ἄννας, μητέρας τοῦ Σαμουήλ, ἡ ὁποία εὐχαριστεῖ τὸν Θεό, ποὺ τῆς ἔλυσε τὴν ἀτεκνία της καὶ γέννησε τὸν Σαμουήλ. Ἡ τέταρτη ᾠδὴ εἶναι τοῦ προφήτη Ἀββακούμ, ὁ ὁποῖος βλέπει τὸν Θεὸ νὰ ἔρχεται ἀπὸ Θαιμὰν καὶ ἐξ ὄρους κατασκίου. Αύτὴ εἶναι προφητεία γιὰ τὴν ἔλευση τοῦ Κυρίου καὶ τὴ γέννησή του ἀπὸ τὴν Παρθένο Μαρία. Ἡ πέμπτη ᾠδὴ εἶναι τοῦ προφήτη Ἡσαΐα καὶ χρησιμοποιεῖται σὰν στίχοι κατὰ τὴ Μεγάλη ἑβδομάδα πρὶν ἀπὸ τὸ Ἀλληλούϊα. Ἡ ἕκτη ᾠδὴ εἶναι τοῦ προφήτη Ἰωνᾶ, ὁ ὁποῖος βρισκόταν μέσα στὸ θαλάσσιο κῆτος γιὰ τρεῖς μέρες. Εἶναι καὶ αὐτὴ μιὰ προτύπωση τῆς καθόδου τοῦ Κυρίου στὸν ᾍδη καὶ τῆς τριημέρου ἐκ νεκρῶν Ἀναστάσεώς Του. Ἡ ἕβδομη ᾠδὴ εἶναι ἡ προσευχὴ τῶν Τριῶν Παίδων, οἱ ὁποῖοι ἐνῷ βρισκόντουσαν στὴν κάμινο, δὲν κατεφλέχθησαν. Ἡ ὄγδη ᾠδὴ εἶναι ὁ ὕμνος τῶν Τριῶν Παίδων στὴν κάμινο. Χρησιμοποιεῖται στὸν ἑσπερινὸ τοῦ Πάσχα. Ἡ ἐνάτη ᾠδὴ βρίσκεται στὴν Καινὴ Διαθήκη καὶ εἶναι μιὰ δοξολογία τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου πρὸς τὸν Θεό, καθὼς καὶ μιὰ προφητεία, ὅτι ἀπὸ τοῦ νῦν ὅλες οἱ γενεὲς θὰ μακαρίζουν τὸν παρθένο Μαριάμ. Παράλληλα μὲ τὴν ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου ἔχουμε στὴν Καινὴ Διαθήκη καὶ τὴν προσευχὴ τοῦ Ζαχαρία, πατέρα τοῦ Ἰωάννη Προδρόμου. Χρησιμοποιεῖται κυρίως στὶς γιορτὲς τοῦ Ἰωάννη Προδρόμου καὶ τοῦ πατέρα του Ζαχαρία, στὶς 5 Σεπτεμβρίου, 7 Ἰανουαρίου καὶ ἀλλοῦ.

Κανόνας Γ΄.

τοῦ Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Ἡ ὀνομασία «κανόνας» προέρχεται κυρίως ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ εἱρμὸς ἀποτελεῖ τὸν κανόνα, δηλαδὴ τὸ ὑπόδειγμα καὶ τὸ πρότυπο τῶν τροπαρίων, ποὺ ἀκολουθοῦν. Τὸν ὅρο «Κανὼν» χρησιμοποίησε πρῶτος ὁ Θεοφάνης ο Γραπτός[1]. Οἱ κανόνες στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς Ἐκκλησίας μας περιλαμβάνουν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ὀκτὼ ᾠδές, ἀφοῦ παραλείπεται ὁ δεύτερη, λόγῳ τοῦ πένθιμου καὶ ἐπιτιμητικοῦ χαρακτήρα της. Οἱ μόνοι κανόνες, ποὺ εἶναι πλήρεις, δηλαδὴ ἔχουν ἐννέα ᾠδές, εἶναι τοῦ Μεγάλου Κανόνα τοῦ ἁγίου Ἀνδρέα Κρήτης, ποὺ ψάλλεται τὴν Πέμπτη τῆς πέμπτης ἑβδομάδας τῶν νηστειῶν καὶ τὴν Παρασκευὴ τῆς ἕκτης ἑβδομάδας τῶν νηστειῶν. Κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Τριῳδίου καὶ κυρίως τὴ Μεγάλη Ἑβδομάδα οἱ κανόνες ἔχουν τρεῖς ᾠδές. Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ λόγος ποὺ τὸ Τριῴδιο ἔχει πάρει τὴν ὀνομασία του.

Οἱ κανόνες ἀνάλογα μὲ τὸ περιεχόμενό τους φέρουν τὸν τίτλο τριαδικοὶ (ὅπως στὸ μεσονυκτικό), ἀναστάσιμοι (τὴν Κυριακή), σταυροαναστάσιμοι, ἀναπαύσιμοι (τὸ Σάββατο), ἱκετήριοι κλπ. Ἀπὸ τὴν 1^η μέχρι τὴν 15^η Αὐγούστου ψάλλουμε στὶς ἐκκλησίες τὸν Μικρὸ καὶ Μεγάλο Παρακλητικὸ Κανόνα πρὸς τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο.

(συνεχίζεται)

---

[1] W. Weyh, Die Akrostichis in der byzant. Kanonendichtung BZ, 17 (1908), σ. 7.

Κανόνας Β΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Πρῶτα τὰ μοναστήρια τῆς Παλαιστίνης καὶ ἀργότερα τὰ μοναστήρια τῆς Αἰγύπτου δέχθηκαν τὴν ἀνάμειξη τῶν ἀρχαίων ὕμνων μὲ πιὸ ἐλεύθερα ᾄσματα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα προῆλθαν ἀργότερα οἱ κανόνες. Ἔτσι ἔχουμε μαρτυρίες ὅτι ἀπὸ τὸν 4^ο καὶ 5^ο αἰῶνα χρησιμοποιοῦσαν τὸ εἶδος τοῦ κανόνα.

Ὁ κανόνας εἶναι μιὰ σειρὰ ἀπὸ τροπάρια, τὰ ὁποῖα ὁμαδοποιοῦνται σὲ ἐννέα ᾠδές. Ὅλα τὰ τροπάρια εἶναι τονισμένα στὸν ἴδιο ἦχο καὶ ἔχουν τὸ ἴδιο θέμα. Οἱ ἐννέα ᾠδὲς ἀντιστοιχοῦν πρὸς τὶς ἐννέα βιβλικὲς ᾠδές. Σύμφωνα μὲ ἀρχαία τυπικὴ διάταξη, πρὶν ἀπὸ τὰ τροπάρια τῶν κανόνων, προηγοῦντο στίχοι ἀπὸ τὶς ᾠδὲς τῆς Ἁγίας Γραφῆς, οἱ ὁποῖοι ἀνεγινώσκοντο καὶ ἐψάλλοντο[1]. Κάθε ᾠδὴ περιλαμβάνει τὸν εἱρμό, δηλαδὴ τὸ ὑπόδειγμα-τροπάριο, βάσει τοῦ ὁποίου ψάλλονται τὰ ὑπόλοιπα τροπάρια τῆς ᾠδῆς. Μετὰ ἀπὸ τὸν εἱρμὸ ὑπάρχουν κάποια τροπάρια καὶ τὸ θεοτοκίο. Τόσο τὰ τροπάρια, ὅσο καὶ τὸ θεοτοκίο, ἀκολουθοῦν μετρικὰ καὶ μουσικὰ τὸ πρότυπό τους, ποὺ εἶναι ὁ εἱρμός. Τὸ περιεχόμενο τοῦ εἱρμοῦ κυρίως βασίζεται στὴν ἀντίστοιχη ᾠδὴ τῆς Ἁγίας Γραφῆς.

(συνεχίζεται)

---

[1] ΚΟΡΑΚΙΔΗ, Ὑμνογραφία, τ. Β΄, σ. 152.

Κανόνας A΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Οἱ πρῶτοι συνθέτες κανόνων, ὅπως ἀναφέραμε στὸ προηγούμενο κεφάλαιο, ἦταν οἱ Ἀνδρέας Κρήτης (660-740 μ.Χ.), Ἰωάννης Δαμασκηνὸς καὶ Κοσμᾶς Μαϊουμᾶ. Κατὰ τὴν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας οἱ εἰκονοκλάστες κατέκαυσαν καὶ ἀφάνισαν τὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς Ἐκκλησίας μας. Αὐτὸς εἶναι καὶ ἕνας λόγος, ποὺ χάθηκαν τὰ πιὸ πολλὰ κοντάκια, ποὺ συνέθεσε ὁ Ῥωμανὸς Μελῳδός. Ἔτσι οἱ τρεῖς προαναφερθέντες μελῳδοὶ ἐπιδόθηκαν στὴ σύνθεση κανόνων[1]. Οἱ κανόνες δὲν ἦταν ἁπλᾶ ἕνα προϊὸν τοῦ 7^ου-8^ου αἰώνα, ἀλλὰ ὡς μορφὴ προϋπῆρχε. Οἱ κανόνες ἦταν παλαιότερα τὰ ἀντίφωνα, τὰ ὁποῖα ψαλλόντουσαν μαζὶ μὲ τοὺς στίχους τῶν ἐννέα ᾠδῶν. Ἄρα πολὺ νωρὶς μαζὶ μὲ τὶς ᾠδὲς ἐψάλλοντο καὶ τὰ ἀντίφωνα αὐτά. Ἔτσι ἀπὸ τὰ ἁπλᾶ ἀντίφωνα προῆλθαν οἱ εἱρμοὶ καὶ τὰ τροπάρια καὶ παράλληλα παρουσιάσθηκαν διαμορφούμενοι καὶ οἱ κανόνες[2]. Ἔχουμε μαρτυρίες, κατὰ τὶς ὁποῖες πολὺ πρὶν ἀπὸ τὸν ἅγιο Ἀνδρέα Κρήτης ὑπῆρχε ἐν χρήσει στὴν Ἐκκλησία κάποιο εἶδος, πρόγονος τοῦ κανόνα[3].

(συνεχίζεται)

---

[1] Ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς τρεῖς αὐτοὺς μελῳδούς, ὑπῆρξαν καὶ ἄλλοι ποιητὲς κανόνων, ὅπως ὁ Γεώργιος Νικομηδείας, ὁ ὁποῖος ἦταν σύγχρονος τοῦ Μεγάλου Φωτίου. Στὸν Πατμιακὸ κώδικα 266 καλεῖται Κύπριος.

[2] Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑ, Ὑμνογραφία, σ. 25.

[3] Οἱ ἀββᾶδες Ἰωάννης καὶ Σωφρόνιος πῆγαν στὸ Σινᾶ καὶ παρευρέθηκαν στὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ καὶ ὄρθρου, ρώτησαν δὲ τὸν ἀββᾶ Νεῖλο: «Γιατί στὸν Κανόνα δὲν ψάλλετε τὸ Θεὸς Κύριος, στὴ στιχολογία τῶν ψαλμῶν καθίσματα ἀναπαύσιμα, οὔτε στὴν ᾠδὴ τῶν τριῶν Παίδων οὐδὲν τροπάριο, οὔτε στὸ Μεγαλύνει, οὔτε στὴ Δοξολογία τὸ τροπάριο τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου;». Βλ. Pitra, Juris Eccles. Graecorum historia et monumenta, τ. 1, σ. 220. Παρόμοια κάποιος μοναχὸς κατὰ τὸν 4^ο αἰῶνα ἔλεγε στὸν ἀββᾶ Παμβώ: «Ἀββᾶ, ἐν ἀμελείᾳ δαπανῶμεν τὰς ἡμέρας ἡμῶν ἐν τῇ ἐρήμῳ ταύτῃ, καὶ οὔτε κανόνας οὔτε τροπάρια ψάλλομεν. Ἀπελθόντος γάρ μου ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, εἶδον διατί καὶ ἡμεῖς οὐ ψάλλομεν κανόνας καὶ τροπάρια». Τότε ὁ ἀββᾶς Παμβὼ τοῦ ἀπάντησε: «Οὐαὶ ἡμῖν, τέκνον, ὅτι ἔφθασαν αἱ ἡμέραι, ἐν αἷς ὑπολείψουσιν οἱ μοναχοὶ τὴν στερεὰν τροφήν, τὴν διὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ῥηθεῖσαν, καὶ ἐξακολουθήσουσιν ᾄσματα καὶ ἤχους. Ποία γὰρ κατάνυξις, ποία δάκρυα τίκτονται ἐκ τῶν τροπαρίων; Εἰ γὰρ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ παριστάμεθα, ἐν πολλῇ κατανύξει ὀφείλομεν ἵστασθαι καὶ οὐχὶ ἐν μετεωρισμῷ. Καὶ γὰρ οὐκ ἐξῆλθον οἱ μοναχοὶ ἐν τῇ ἐρήμῳ ταύτῃ, ἵνα παρίστανται τῷ Θεῷ καὶ μετεωρίζωνται καὶ μελῳδῶσιν ᾄσματα καὶ ῥυθμίζωσιν ἤχους καὶ σείωσι χεῖρας καὶ μεταβαίνωσι πόδας». Γεροντικόν, Ἀββᾶ Παμβώ, ἀββᾶ Νιτρίας, παρὰ Π. Ρομπότου, σ. 150. Δὲν μποροῦμε νὰ ξέρουμε πότε ἔζησε ἀκριβῶς ὁ ἀββᾶ Παμβώ, διότι ὑπῆρξαν καὶ ἄλλοι πατέρες μὲ τὸ ὄνομα Παμβώ, ὅπως ὁ ἀββᾶ Παμβὼ τοῦ 5^ου αἰώνα.

Κοντάκιο Γ΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Ὡς πρὸς τὴ δομὴ τοῦ Κοντακίου, ἀποτελεῖται συνήθως ἀπὸ 18-24 οἴκους, ἐνῷ κάθε στίχος συνήθως ἀπὸ τέσσερεις ἕως ἐννέα συλλαβές. Τὸ πρῶτο τροπάριο λεγόταν προοίμιο ὴ κουκούλιο καὶ τὰ τροπάρια, ποὺ ἀκολουθοῦσαν, ὠνομάζονταν οἶκοι, ἴσως διότι ὁ ὅλος ὕμνος θεωρεῖτο σὰν σύνολο οἰκοδομημάτων ἀφιερωμένων στὴ μνήμη κάποιου ἁγίου. Κοντάκιο λέγεται συνήθως σήμερα τὸ πρῶτο τροπάριο ἑνὸς τέτοιου ὕμνου[1]. Κάθε οἶκος στὸ τέλος του ἔχει ἕνα ἐφύμνιο (βλ. π.χ. στὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο τὸ «ἀλληλούια» ἢ τὸ «χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε»), τὸ ὁποῖο ὀνομάζεται καὶ ἀνακλώμενο (τὸ λεγόμενο ρεφραίν). Τὸ ἀρχικὸ γράμμα κάθε οἴκου σχηματίζει τὴν ἀκροστιχίδα, ποὺ εἴτε εἶναι μιὰ πρόταση, ποὺ μᾶς δείχνει πολλὲς φορὲς καὶ τὸ ὄνομα τοῦ ποιητῆ τοῦ κοντακίου εἴτε εἶναι ἀλφαβητική (ὅπως στὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο).

Κοντάκια ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Ῥωμανὸ τὸν Μελωδό, ἔχουν γράψει καὶ ἄλλοι, ὅπως οἱ Κυριάκος, Ἀναστάσιος, Γεώργιος, Δομίτιος, Ἠλίας. Ἡ ποιητικὴ δομὴ τοῦ κοντακίου προέρχεται ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ρητορική[2].

---

[1] Βλ. Ἐπιφανίου Ἰ. Θεοδωροπούλου (ἀρχιμ.), Ὁ Ἀκάθιστος ὕμνος μετὰ ἑρμηνείας, ἔκδ. Ἱεροῦ ἡσυχαστηρίου Κεχαριτωμένης Θεοτόκου, Τροιζῆνα 1968, σ. 20.

[2] ΚΟΡΑΚΙΔΗ, Ὑμνογραφία, τ. Β΄, σ. 171.

Κοντάκιο Β΄.

του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

(Σκίτσο: Χριστόδουλου Βασιλειάδη)

Ὅπως σὲ ὅλους τοὺς ὕμνους τῆς ἐποχῆς μέχρι τὰ μέσα τοῦ 10^ου αἰώνα, ἔτσι καὶ στὸ κοντάκιο ὁ μελῳδὸς συλλαμβάνει ταυτόχρονα καὶ τὸ ποιητικὸ κείμενο, καθὼς καὶ τὴ μελῳδία. Ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 10^ου αἰώνα ἔχουμε τὴν πρώτη γραφὴ στὴν ψαλτικὴ τέχνη, ὁπόταν ξεχωρίζει πλέον ὁ ρόλος τοῦ ποιητῆ καὶ τοῦ μελοποιοῦ.

Ἡ ὀνομασία Κοντάκιο ὀφείλεται μᾶλλον στὸ κοντὸ ξύλο, πάνω στὸ ὁποῖο τυλισσόταν ἡ μεμβράνη, πάνω στὴν ὁποία ἦταν γραμμένος ὁ ὕμνος[1]. Μιὰ ἄλλη ἐκδοχὴ τῆς προέλευσης τοῦ ὅρου κοντάκιο εἶναι ὅτι ἡ λέξη προέρχεται ἀπὸ τὸν «κοντόν», ποὺ σημαίνει σύνοψη, ἐπιτομή, βράχυνση[2]. Μὲ τὴν ἔννοια αὐτὴ τὰ κοντάκια εἶχαν περικοπῆ καὶ ἔμεινε μόνο τὸ προοίμιο καὶ ὁ πρῶτος οἶκος[3].

(συνεχίζεται)

---

[1] Βλ. Ἐπιφανίου Ἰ. Θεοδωροπούλου (ἀρχιμ.), Ὁ Ἀκάθιστος ὕμνος μετὰ ἑρμηνείας, ἔκδ. Ἱεροῦ ἡσυχαστηρίου Κεχαριτωμένης Θεοτόκου, Τροιζῆνα 1968, σ. 20.

[2] Βλ. Ν. Τωμαδάκη, Βυζαντινὴ ὁρολογία, Ἀθῆνα 1957, σσ. 4-8.

[3] Π. Χρήστου, Ἡ γένεση τοῦ Κοντακίου, Ὑμνογραφικά, σ. 139. Ὅπως ἀναφέρει ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, «ὠνόμασεν οὖν τὸ πρῶτον κοντάκιον διὰ τὸ τοῦ χάρτου κοντάκιον, ὅπερ ἡ Θεοτόκος τούτῳ ἐψώμισεν, ὑφ’ οὗ καὶ τὴν χάριν ἐδέξατο». Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου, Ἑρμηνεία εἰς τοὺς ἀναβαθμοὺς τῆς Ὀκτωήχου, (ὑπὸ Κυρίλλου Ἀθανασιάδου), Ἱεροσόλυμα 1862, σ. 128.