ΟΙ ΔΥΟ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Διδάκτωρ Θεολογίας - Μουσικός
Τα Χριστούγεννα θεωρούνται η μεγαλύτερη γιορτή στην Ορθοδοξία μετά από το Πάσχα. Είναι η απαρχή της σωτηρίας του γένους των ανθρώπων, αφού το δεύτερο πρόσωπο της Άγιας Τριάδας σαρκούται για να θεοποιηθεί κατά χάριν ο άνθρωπος.
Στην ακολουθία του όρθρου των Χριστουγέννων υπάρχουν δύο κανόνες, ο ένας ποίημα κυρίου Κοσμά, επισκόπου Μαϊουμά και ο άλλος, οποίος είναι ιαμβικός κανόνας, ποίημα Ιωάννου μοναχού του Δαμασκηνού. Και οι δύο κανόνες είναι τονισμένοι σε ήχο πρώτο.
Ο Ιωάννης Δαμασκηνός γεννήθηκε γύρω στο 680 στη Δαμασκό της Συρίας. Τόσο ο Ιωάννης Δαμασκηνός όσο και ο Κοσμάς μαθήτευσαν κοντά στον Κοσμά Ξένο ή Ικέτη. Διδάχθηκαν αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία, ρητορική, διαλεκτική, ηθική και θεολογία. Εισήλθαν και οι δύο κατά τις αρχές του Η΄ αιώνα στην μονή του αγίου Σάββα και επιδόθηκαν στην σύνταξη ύμνων. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λέων Γ΄ πλαστογράφησε για εκδίκηση επιστολή του Ιωάννου, με την οποία ζητούσε επέμβαση για να ελευθερωθεί από τα χέρια του χαλίφη. Ο χαλίφης, θεώρησε τον σύμβουλό του Ιωάννη Δαμασκηνό, ως προδότη και διέταξε να κόψουν το δεξί του χέρι. Ο Ιωάννης προσευχήθηκε θερμά στην Παναγία για να θεραπευθεί και πράγματι το χέρι του θεραπεύθηκε. Η παράδοση αυτή αναγράφεται σε εικόνα της Παναγίας Τριχερούσας στη μονή Χιλανδαριου. Ο γέροντας του Ιωάννη, θέλοντας να πολεμήσει τον εγωισμό του, του απαγόρευσε να συνθέτει ύμνους. Ο Ιωάννης όμως συνέθεσε τον ύμνο «Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα...». Ο γέροντας τότε του επέβαλε επιτίμιο να καθαρίσει την μονή και αφού ο Ιωάννης καθάρισε την μονή, ο γέροντας του του επέτρεψε να ασχολείται με τη συγγραφή. Χειροτονήθηκε σε πρεσβύτερο και συνέχισε την συγγραφή μέχρι και την κοίμησή του. Ο Ιωάννης απέθανε λίγο πριν την σύγκληση της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, αφού στα πρακτικά της μνημονεύεται ως αποθανών[1]. Η μνήμη του εορτάζεται στις 4 Δεκεμβρίου.
Ο Κοσμάς υπήρξε μελωδός του Η΄ αιώνα. Είναι γνωστός με διάφορα επωνύμια: Μελωδός, ποιητής, μοναχός, νεώτερος (σε σύγκριση με τον δάσκαλό του Κοσμά Ξένο ή Ικέτη), ιεροσολυμίτης και αγιοπολίτης. Γεννήθηκε κατά πάσαν πιθανότητα στην Δαμασκό γύρω στο 685. Έμεινε ορφανός και υιοθετήθηκε από τον πατέρα του Ιωάννου Δαμασκηνού, Σέργιο. Γύρω στο 743 χειροτονήθηκε επίσκοπος Μαϊουμά. Κοιμήθηκε γύρω στο 750. Η μνήμη του τιμάται στις 14 Οκτωβρίου.
Ο Κοσμάς μαζί με τον Ανδρέα Κρήτης και τον Ιωάννη Δαμασκηνό είναι από τους πρώτους εισηγητές του ποιητικού είδους του «Κανόνα». Ο Κοσμάς συνέθεσε πλήθος Κανόνων, μεταξύ αυτών και τους Κανόνες της Μεγάλης Εβδομάδας.
Ο Ιωάννης Δαμασκηνός συνέθεσε τον ιαμβικό κανόνα των Χριστουγέννων, ο οποίος φέρει την εξής ακροστιχίδα[2], σε στίχους Ηρωελεγείους:
»Ευεπίης μελέεσσιν εφύμνια ταύτα λιγαίνει
»Υία Θεού μερόπων είνεκα τικτόμενον
»Εν χθονί, και λύοντα πολύστονα πήματα κόσμου.
»Αλλ’ άνα, ρητήρας ρύετο των δε πόνων.
Ο Ιωάννης ακολουθεί τη ρυθμική στιχουργική, εκτός από τους λίγους ιαμβικούς Κανόνες, όπου συνδυάζει τα ιαμβικά τρίμετρα με την στροφική τεχνική. Στα ποιήματα του μπορεί κάποιος να διακρίνει τον βραχυλόγο και ακριβολόγο δογματικό, ο οποίος συχνά αναφέρεται στα πρόσωπα του Κυρίου και της Θεοτόκου.
Ο Κοσμάς πολλές φορές αντλεί τα θέματα του από την Αγία Γραφή, και από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ειρμός της Α΄ ωδής των Χριστουγέννων, ο οποίος είναι παρμένος αυτολεξεί από ομιλία του Αγίου Γρηγορίου του θεολόγου:
«Χριστός γεννάται, δοξάσατε,
Χριστός εξ ουρανών, απαντήσατε,
Χριστός επί γης, υψώθητε,
Άσωμεν τω Κυρίω πάσα η γη
και εν ευφροσύνη απαντήσατε, λαοί,
ότι δεδόξασται».
Η ποίηση του Κοσμά συγγενεύει σε πολλά σημεία με την ποίηση Ιωάννου του Δαμασκηνού. Πολλές φορές χρησιμοποιεί ομοιοκαταληξία. Χρησιμοποιεί επίσης ακροστιχίδα. Ο Θεόδωρος Πρόδρομος έχει γράψει εξήγηση στους Κανόνες του Κοσμά και Ιωάννου Δαμασκηνού. Είναι χαρακτηριστικές οι παρομοιώσεις που κάνει ο Κοσμάς στον ειρμό της ενάτης ωδής του πρώτου Κανόνα των Χριστουγέννων. Παρομοιάζει το σπήλαιο, όπου γεννήθηκε ο Χριστός με τον ουρανό, την Παρθένο ως θρόνο Χερουβικό, και την φάτνη σαν χωρίο, στο οποίο ανεκλήθη ο αχώρητος. Από τους ωραιότερους ύμνους, σε νόημα και περιεχόμενο, είναι και το τροπάριο της Θ΄ ωδής του πρώτου Κανόνα «Νεηγενές, Μάγων λεγόντων, παιδίον Άναξ...». Από τη μια παρουσιάζει τους μάγους να αναζητούν το γεννηθέν παιδίο και από την άλλη τον Ηρώδη, ο οποίος εξεμαίνετο εναντίον του Ιησού[3].
Τελειώνοντας θα θέλαμε να αναφέρουμε ότι στην Σούδα[4], αναφέρεται ότι «οι κανόνες Ιωάννου τε και Κοσμά σύγκρισιν ουκ εδέξαντο ουδέ δέξαιντο αν, μέχρις ο καθ’ ημάς βίος περαιωθήσεται». Δηλαδή οι Κανόνες του Ιωάννου Δαμασκηνού και Κοσμά του Μελωδού δεν μπορούν να συγκριθούν με οποιοδήποτε άλλο ύμνο, ούτε ποτέ θα μπορέσουν να δεχθούν σύγκριση μέχρι να συμπληρωθεί η παρούσα ζωή.
[1] Παν. Κ. Χρήστου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, Αθήνα 1965, τ. 6, στ. 1218-1221.
[2] Ακροστιχίδα είναι μία πρόταση, η οποία σχηματίζεται όταν πάρουμε κάθετα το πρώτο γράμμα των στίχων ή στροφών του Κανόνα ή του Κοντακίου. Η ακροστοιχίδα μπορεί επίσης να είναι και αλφαβητική, όπως στο Κοντάκιο του Ακαθίστου Ύμνου. Βλ. σχετικά ΘΗΕ, τ. 1. στ. 1235-1236.
[3] Χρονικά η γέννηση του Κυρίου δεν ταυτίζεται με την προσκύνηση των μάγων, η οποία έγινε περίπου δύο χρόνια μετά την γέννηση. Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, όταν λέγει ότι οι μάγοι εισήλθαν «εις την οικίαν» και είδαν το παιδίο με τη μητέρα του. Επομένως η προσκύνηση των μάγων δεν έγινε στο σπήλαιο όπου γεννήθηκε ο Ιησούς αλλά σε οικία πάλιν στην Βηθλεέμ, περίπου δύο χρόνια αργότερα. Περί αυτού βλ. ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ (Αρχιμ.), Άρθρα, μελέται, επιστολαί, τ. Α΄, Αθήναι, 1986, σσ. 325-328.
[4] Βυζαντινό λεξικό, το οποίο γράφτηκε κατά τα τέλη του 10ου αιώνα, μάλλον από ομάδα αντιγραφέων, χωρίς κριτική και μέθοδο. Περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό λημμάτων, γύρω στα 12.000 και 900 βιογραφίες. Το υλικό της Σούδας σχετίζεται με την αρχαία Ελλάδα και περιέχει αρκετές πληροφορίες για τη μουσική, καθώς και για αρχαίους ποιητές και μουσικούς. Περί αυτού βλ. ΤΑΚΗ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, Το Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής, Από τον Ορφέα έως σήμερα, εκδ. Γιαλλέλη, Αθήνα 1998, τ. 5, σ. 450.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου